- 07-12-2016
- drukuj
Przyroda
Szprotawa Przyjazna Środowisku
Położenie Gminy Szprotawa
Gmina Szprotawa położona jest w południowej części województwa lubuskiego, w powiecie żagańskim, w północnym krańcu kompleksu leśnego Borów Dolnośląskich. Od południa i południowego wchodu graniczy z gminami województwa dolnośląskiego. Od strony południowej graniczy z gminami Bolesławiec i Osiecznica, od zachodu z gminami Żagań, Małomice i Brzeźnica, od strony północnej z gminą Kożuchów i Nowe Miasteczko, natomiast od wchodu z Gromadką, Przemkowem i Niegosławicami.
Ogólna powierzchnia gminy Szprotawa to 23 231 ha.
Podstawowy podział struktury użytkowania:
- 12 798 ha (55,09%) – użytki rolne,
- 7 308 ha (31,45%) – lasy,
- 290 ha (1,24%) – wody.
Pod względem regionalizacji fizyczno - geograficznej gmina Szprotawa położona jest w makroregionie Niziny Sasko - Łużyckiej (część południowa) i Wału Trzebnickiego (część północna). Podział na mezoregiony wygląda następująco: część północna gminy to Wzgórza Dalkowskie, a południowa znajduje się w Borach Dolnośląskich i Równinie Szprotawskiej.
Wody powierzchniowe
Teren gminy Szprotawa znajduje się w zlewni rzeki Odra. Sieć rzeczna jest bardzo dobrze rozwinięta. Odpływ wód z obszaru gminy zapewnia rzeka Bóbr zaliczana do (II rzędu) działu wodnego oraz rzeka Szprotawa (III rzędu) wraz z dopływami (IV i V rzędu).
Gmina Szprotawa podzielona jest kilkoma wododziałami.
Zasadnicza część obszaru należy do zlewni rzeki Szprotawa (82,58 km2). System zlewni Szprotawy stanowi sama rzeka i jej liczne dopływy tworzące mikrozlewnie (IV - V rzędu). Południowo - wschodnia część gminy odwadniana jest przez Kamienny Potok z Rowem Leśnym, Rowem Kamiennym i Nitrzycą, północno - wschodnia i wschodnia część gminy odwadniana jest przez Potok Sucha oraz rzekę Białka, która odprowadza wody bezpośrednio do Odry. Zaś wody powierzchniowe centralno - południowej części odprowadzane są przez Krowi Potok.
Zlewnia rzeki Bóbr (72,08 km2) jest zasilana przez rzekę Iławka i Ruda, którymi następuje odpływ wód powierzchniowych z północno - zachodniej i południowo - zachodniej części gminy.
Wszystkie rzeki, potoki i mniejsze cieki na terenie gminy tworzą swoistą sieć korytarzy ekologicznych, które są ważną drogą przepływu materii i migracji organizmów.
Szata roślinna
Potencjalna roślinność gminy posiada charakter naturalnych krajobrazów roślinnych krainy Śląskiej i jest silnie związana ze specyficznymi cechami klimatycznymi. W gminie Szprotawa wyróżnia się następujące krajobrazy: torfowiska, bory sosnowe, bory mieszane dębowo - sosnowe, grądy, lasy bukowe, łęgi olszowe, jesionowo - olszowe oraz jesionowo wiązowe.
Gmina charakteryzuje się dość znaczną, jak na niewielki procent lesistości, ilością różnych typów siedlisk, a co za tym idzie, także zbiorowisk roślinnych.
Na południu gminy Szprotawa znajduje się dość duży obszar na ubogich piaszczystych siedliskach świeżych, na których jako potencjalna roślinność naturalna występują suboceaniczne śródlądowe bory sosnowe w kompleksie boru świeżego i boru wilgotnego.
Znaczna część gminy w rejonie południowym pokryta jest siedliskami borów mieszanych świeżych potencjalnie występujących w dwóch zbiorowiskach: środkowoeuropejskim acydofilnym lasem dębowym i kontynentalnym borem mieszanym. Na terenie gminy dominuje kontynentalny bór mieszany, który zajmuje stosunkowo żyzne siedliska borowe, drugie zaś zbiorowisko występuje w postaci zdegradowanych płatów. Przyczyną degradacji jest wyeliminowanie drzewostanów dębowych na korzyść sosny. Siedliska te występują mniej licznie w środkowej części gminy.
Północna część gminy zdominowana jest przez siedliska lasu mieszanego świeżego, lasu mieszanego wilgotnego, lasu świeżego i lasu wilgotnego, gdzie występują między innymi lasy grądowe. Reprezentowane są one przez zespół grądu, odmiana śląsko - wielkopolska, forma niżowa, seria uboga i żyzna. Zespół ten wykazuje wszędzie pewną zmienność lokalno - siedliskową, odpowiadającą torficzno- wilgotnościowej skali wymagań tego zbiorowiska leśnego. Wyróżnić można trzy podzespoły tego zbiorowiska: typowy, ubogi oraz słabo wilgotny z paprocią zachyłką trójkątną. Acydofilna buczyna niżowa zajmuje obszar rezerwatu "Buczyna Szprotawska". Na terenie samego rezerwatu występują ponadto zbiorowiska żyznej buczyny sudeckiej oraz zbiorowiska żyznej buczyny niżowej. Najmniejsze powierzchnie na terenie gminy zajmuje zespół olsu porzeczkowego, występującego w rozproszeniu na terenie całej gminy, w najbardziej zabagnionych terenach oraz wokół śródleśnych cieków i oczek wodnych. Również na niewielkiej powierzchni terenu gminy, utworzyły się lasy łęgowe: zespoły niżowych łęgów jesionowo - wiązowych w strefie zalewów epizodycznych, którego płat występuje w okolicach miejscowości Cieciszów nad rzeką Szprotawa, zespół niżowych łęgowych lasów wizowo - dębowych siedlisk wodogruntowych poza strefą zalewów rzecznych wytworzył się mały płat w północnej części gminy koło miejscowości Borowina oraz zajmujące największą powierzchnię ze związku lasów łęgowych, niżowe łęgi olszowe i jesionowo - olszowe siedlisk wodogruntowych, okresowo lekko zabagnionych, znajduje się głównie w dolinach rzek Bóbr i Szprotawa oraz wzdłuż cieków wodnych i śródleśnych zabagnień.
Na terenie gminy wykazać można sześć typów ekologicznych torfowisk: torfowisko wysokie - kopułowe i kotłowe, torfowisko przejściowe, torfowisko mechowiskowe i zalewane oraz torfowisko źródliskowe.
Na wododziałach obszarów zagłębień morenowych, rozwinęły sie małe, lecz bardzo malownicze i osobliwe torfowiska wysokie wełniankowe kopułowe i kotłowe, które są zasilane wyłącznie wodami opadowymi. Występują one na wododziałach w południowej części gminy w okolicach Szprotawki, Leszna górnego i Leszna Dolnego. Drugim charakterystycznym składnikiem torfowisk gminny są torfowiska mechowiskowe i zalewane, związane głównie z dolinami rzek Bóbr i Szprotawa, na których wykształciła sie cienka warstwa torfu turzycowego. Interesującym elementem krajobrazu dolin rzecznych są mozaikowe torfowiska źródliskowe w dolinie rzeki Bóbr i Szprotaw w okolicach Henrykowa, Wiechlic i Cieciszowa i występują one w miejscach intensywnego wypływu wód źródliskowych. Miejscem występowania tego typu torfowisk są również okolice Dzikowic, Borowiny, Siecieborzyc oraz Długiego. Natomiast torfowiska przejściowe występują w znacznym rozproszeniu na terenie całej gminy w miejscach występowania małych oczek wodnych. Potencjalna roślinność rzeczywista występująca obecnie na terenie gminy Szprotawa została ukształtowana pod wpływem bardzo silnej presji człowieka, jako roślinność lasów gospodarczych, zmelioryzowanych torfowisk w dolinach rzecznych, pół uprawnych, czy też roślinność synantropijna osiedli, dróg i innych powierzchni wykorzystywanych intensywnie przez człowieka.
Najpospolitszym zbiorowiskiem roślinnym rozwijającym się na powierzchni wód stojących i wolno płynących jest zespół rzęsy drobnej. Masowo rozwija się w obrębie oczek śródpolnych i śródleśnych oraz w obrębie cieków na terenie całej gminy. Zbiorowiska te są wskaźnikiem eutrofizacji wód na skutek zanieczyszczeń pochodzenia rolniczego (nawozy, gnojowica) lub zanieczyszczeń bytowych (ścieki). Do najciekawszych zbiorowisk roślin wodnych należą fitocenozy z pływającymi liśćmi na powierzchni wody. Najczęściej są to pospolite zespoły rdestnic lub malownicze płaty grążela żółtego. Fitocenozy te można m.in. spotkać w starorzeczach rzeki Bóbr, w śródleśnych oczkach wodnych i do niedawna w korycie rzeki Szprotawa.
Ciekawym elementem przyrodniczym gminy Szprotawa jest roślinność źródliskowa reperezentowana przez zbiorowiska rzeżuchy gorzkiej i śledziennicy skrętolistnej. Zbiorowiska te spotyka się licznie w dolinie rzeki Szprotawa w okolicach Cieciszowa i Wiechlic oraz w północnej części gminy w lasach koło Długiego, Witkowa, Dzikowic i Borowiny.
Roślinność szuwarowa i turzycowiskowa stanowi ona na terenie gminy szereg tego typu zespołów. Najpospolitsze z nich to: szuwar trzcinowy, szuwar manny mielec, pałki wodnej, szuwar skrzypu błotnego. Natomiast szuwar turzyc występuje zwykle na stanowiskach łąk wilgotnych.
Roślinność wilgotnych łąk. Do niedawna wilgotne łąki pokrywały znaczne obszary doliny rzeki Bóbr i Szprotawa oraz tereny położone w południowej części gminy koło Dzikowic, Borowiny, Siecieborzyc oraz Długiego. Obecnie tylko znikome ich powierzchnie są do dziś użytkowane, pozostałe uległy sukcesji drzew po zaniechaniu koszenia bądź zostały przeorane. Najcenniejsze fragmenty łąk wilgotnych, na których rosną storczyki znajdują się w rejonie Dzikowic, Borowiny, Wiechlic i Buczka.
Roślinność suchych wrzosowisk i muraw. Jednym z najciekawszych zbiorowisk roślinnych są suche wrzosowiska z wrzosem zwyczajnym, które występują w formie małych enklaw śródleśnych, na liniach oddziałowych lub skraju borów sosnowych. Kolejnym ciekawy zespołem są murawy napiaskowe ze szczotlichą siwą, płaty muraw tych występują w okolicach Buczka, które powstały na śródlądowych wydmach.
Siedliska roślin prawnie chronione
Na terenie gminy Szprotawa występują siedliska przyrodnicze podlegające ochronie:
- wilgotne obniżenia międzywydmowe,
- wydmy śródlądowe,
- półnaturalne murawy kserotermiczne,
- wilgotne łąki trzęślicowe,
- ziołorośla okrajkowe,
- naturalne, eutroficzne zbiorowiska wodne,
- zbiorowiska włosienniczników,
- suche wrzosowiska,
- łąki świeże ekstensywnie użytkowane,
- torfowiska wysokie z rosiczką,
- torfowiska przejściowe,
- pła mszarne,
- żyzne buczyny,
- kwaśne buczyny,
- grądy subantlantyckie,
- bory i lasy bagienne,
- lasy łęgowe,
- suche bory chrobotkowe,
- olsy,
- łozowiska,
- źródliska.
Ogólna charakterystyka flory
Na terenie gminy Szprotawa stwierdzono występowanie 652 gatunków roślin naczyniowych, które należą do 103 rodzin. Odnotowano 5 taksonów roślin górskich: klon jawor, olsza szara, kostrzewa leśna, widłak wroniec i arnika górska.Występują 43 gatunki roślin chronionych, w tym 28 gatunków objętych ochroną ścisłą i 15 gatunków podlegających ochronie częściowej.
Z najciekawszych i najrzadszych gatunków należy wymienić:
- długosz królewski (paproć),
- dziewięćsił bezłodygowy,
- ostnica Jan,
- pełnik europejski,
- pióropusznik strusi (paproć),
- rosiczka okrągłolistna i pośrednia,
- storczyk plamisty i szerokolistny,
- śnieżyca wiosenna.
Zieleń parkowa, cmentarna, zadrzewiania i drzewa pomnikowe
Parki miejskie, wiejskie, aleje oraz starodrzew cmentarny stanowią wartościowy element krajobrazu gminy Szprotawa, zarówno jako składnik szaty roślinnej i ostoja fauny, jak i część zasobów kulturowych.
Na terenie gminy zinwentaryzowano 9 parków podworskich oraz 4 parki miejskie zlokalizowane na terenie miasta Szprotawa. W obrębie wszystkich parków podworskich i cmentarzy znajduje się cenna dendroflora, którą należy chronić, reprezentowana przez gatunki rodzimego pochodzenia (buki, dęby, klony, graby, wiązy, lipy, świerki, jodły), jak i gatunki egzotyczne (kasztanowce, tuje czy platany w Długiem, Borowinie, Wiechlicach i Cieciszowie).
Na terenie gminy Szprotawa zarejestrowane są 53 pomniki przyrody, w tym 20 sztuk to pojedyncze drzewa, 4 grupy drzew i 2 pomniki powierzchniowe.
Z najcenniejszych należy wymienić:
- dąb Chrobry mający przeszło 750 lat,
- najstarszy w Polsce Skrzydłorzech kaukaski rosnący przy ulicy Kościuszki w Szprotawie,
- grupa 15 dębów w parku przy ulicy 3-go Maja,
- buk zwyczajny zwany trąbkowym, rosnący przy drodze krajowej ze Szprotawy w kierunku Szprotawki.
Świat zwierzęcy
W gminie Szprotawa wykazano występowanie następujących grup bezkręgowców: 343 gatunki owadów, 14 gatunków ślimaków, 7 gatunków skorupiaków, w tym dwóch gatunków raków. Przedstawicielem kręgoustnych jest minóg strumieniowy. Kręgowce to 271 gatunków, w tym 36 gatunków ryb, 13 gatunków płazów, 7 gatunków gadów, 172 gatunki ptaków (z tego lęgowych 147, prawdopodobnie lęgowych 5, przelotne i zalatujące 20 gatunków) oraz 43 gatunki ssaków.
Raki reprezentowane są przez dwa gatunki, tj. raka szlachetnego zwanego rzecznym, który jest coraz bardziej wypierany przez ekspansywny gatunek skorupiaka - raka amerykańskiego pręgowanego.
Najpopularniejsze gatunki ślimaków to winniczek, wstężyk ogrodowy i gajowy oraz pomrów wielki.
Z owadów najbardziej interesujące gatunki to: motyle paź królowej, witeź żeglarz oraz z rodziny chrząszczy, jelonek rogacz, kozioróg dębosz i pachnica dębowa.
Na terenie gminy stwierdzono występowanie 13 gatunków płazów. Najczęściej występująca to żaba trawa, zielona, wodna, jeziorkowa i śmieszka, a także ropucha szara, paskówka i traszka zwyczajna. Najrzadziej występuje rzekotka drzewna.
Gady na terenie gminy Szprotawa są reprezentowane przez: jaszczurkę zwinkę i żyworodną, padalca zwyczajnego, zaskrońca zwyczajnego, żmiję zygzakowatą i najrzadszego niejadowitego węża gniewosza pospolitego. Największe skupiska gadów na terenie gminy znajdują się w okolicach wsi Buczek i na byłym lotnisku w Wiechlicach.
W rzekach i zbiornikach wodnych na terenie Gminy Szprotawa wykazano 36 gatunków ryb i jeden gatunek minoga. Ochronie prawnej podlegają troć wędrowna, różanka, kiełb białopłetwy, śliz, strzelba potokowa, minóg strumieniowy, koza i głowacz białopłetwy. Główne siedliska ryb z terenu gminy to rzeka Bóbr i Szprotawa, zbiorniki powyrobiskowe na Buczku i tzw. Glinianka w Szprotawie.Ornifauna jest najbogatszą w gminie gromadą kręgowców. Lista gatunków stwierdzonych przynajmniej raz , liczy sobie 172 gatunki, z których 147 to lęgowe.
Zaznaczające się wyraźnie zróżnicowanie terenu gminy Szprotawa na kilka zasadniczych środowisk znalazło odbicie w występowaniu odrębnych lęgowych zgrupowań ptaków. Zgrupowania te charakteryzują sie głównie pod kątem składu gatunkowego i występowania gatunków charakterystycznych.
Należy wymienić tu następujące zgrupowania ptaków wymieniając gatunki rzadkie i zagrożone:
- ptaki terenów leśnych: dzięcioł czarny, zielony i zielonosiwy, bielik, kania ruda, sokół kobuz, bocian czarny, sóweczka i włochatka,
- ptaki zbiorników wodnych i otwartych terenów podmokłych: bielik, rybołów, kania ruda, bocian czarny, błotniaka zbożowego i orlika krzykliwego, gatunki lęgowe to perkoz rdzawoszyi, cyranka, cyraneczka, gągoł, nurogęś, brzęczka, remiz, wodnik, zielonka, bączek, łabędź niemy i krzykliwy,
- ptaki piaszczystych terenów odkrytych, porośniętych wrzosem, miejscami zarastającymi podrostem drzew i nieużytków, gatunki charakterystyczne to białorzytka, pokląskwa, świergotek polny, lerka oraz dzierzba srokosz,
- ptaki otwartych łąk, to potrzos, rokitniczka, czajka, bekas kszyk, derkacz, pliszka żółta i żuraw,
- ptaki łąk zakrzewionych: pokrzewka jarzębata, świerszczak, gąsiorek, trznadel, łozówka, piecuszek, żuraw, błotniak zbożowy i stawowy,
- ptaki zwartych zarośli wierzbowych: słowik szary i rdzawy, gajówka, wilga, żuraw, dzięciołek,
- ptaki szuwarów i turzycowisk: żuraw, błotniak stawowy, wodnik, zielonka, łyska,
- ptaki osiedli ludzkich: gawrony, kawki, jerzyki i jaskółki oknówki oraz sokół pustułka.
Teriofauna reprezentowana jest przez 43 gatunki ssaków w tym 6 gatunków nietoperzy. Niewątpliwie najbardziej interesującym gatunkiem ssaka, który od około 5 lat pojawił się ponownie w Borach Dolnośląskich jest wilk. Drapieżnik ten w latach 60 został doszczętnie wytępiony w tym rejonie. Obecnie na terenie borów znajdują się 5 watach. Najbliższa z nich znajduje się na terenie poligonu świetoszowskiego i średnio liczy sobie 5-7 osobników. Chociaż teren gminy nie jest tzw. częścią centralna rodziny wilczej, to często można znaleźć tropy i ślady wilków w okolicach Bobrowic, Kopanego, Szprotawki, Leszna Dolnego, Leszna Górnego, Sierakowa ale również w lasach 1 km na południe od ul. 3-Maja.
Na uwagę zasługuje również liczna populacja popielicy i jedna z niewielu na terenie kraju. Ostoja tego gryzonia jest rezerwat Buczyna Szprotawska.
Pozostałe gatunki ssaków to zwierzęta pospolite takie jak: jeleń, sarna, dzik, lis, kuna domowa i leśna, tchórz, gronostaj i łasica. W ostatnich latach na terenie gminy wzrosła populacja bobra i wydry, gatunki te są pod ochroną. Jednak największy wzrost populacji można odczuć w przypadków dzików, które coraz częściej czynią szkody na terenie samego miasta. Przyczyną wzrostu populacji dzików jest to, że lochy maja dwa mioty w ciągu roku a limit odstrzałów jest zbyt mały. Pojawianie sie dzików na terenach miejskich jest związany z zalesianiem śródleśnych łąk oraz brakiem poletek uprawnych w kompleksach leśnych.
Na terenie gminy odnotowano 3 gatunków ssaków ekspansywnych, które uciekły z hodowli są to, jenot, norka amerykańska oraz szop pracz.
Obszary chronione
Na terenie gminy Szprotawa znajduje się 8 obszarów chronionych, 4 obszary Natura 2000, jeden rezerwat przyrody, dwa obszary chronionego krajobrazu i jeden zespół przyrodniczo krajobrazowy.
Natura 2000
Największym obszarem Natura 2000 jest obszar chroniący ptaki PLB020005 "Bory Dolnośląskie". Obszar ten zajmuje większą południową część gminy. Jego granice zaczynają się na wysokości wsi Cieciszów, Wiechlice, Nowa Kopernia i zajmują cały teren Borów Dolnośląskich.
Kolejnym obszarem Natura 2000 jest PLH080007 "Buczyna Szprotawsko - Piotrowicka, która ma za zadanie ochronę siedlisk. Obszar ten znajduje się na południe od wsi Szprotawka a swym zasięgiem obejmuje rezerwaty Buczyna Szprotawska i Piotrowicka.
Następne dwa obszary Natura 2000 są stosunkowo nowe, zostały utworzone 2 lata temu.
Pierwszy PLH080046 "Małomickie Łęgi" znajduje się w dolinie rzeki Bóbr, chroniąc siedliska przyrodnicze. Obszar na terenie gminy rozpościera się od ul. Parkowej w Szprotawie w stronę granicy z gminą Małomice.
Ostatni i najmniejszy obszar Natura 2000 to PLH080030 "Borowina", który zasięgiem swym obejmuje lasy pomiędzy miejscowościami Witków, Siecieborzyce, Długie, Borowina i Dzikowice. Obszar ten chroni siedliska przyrodnicze.
Na terenie gminy Szprotawa na południe od wsi Szprotawka znajduje sie florystyczny rezerwat przyrody "Buczyna Szprotawska". Celem utworzenia tego rezerwatu była ochrona wiekowych buków oraz rzadkiej na nizinach buczyny typu sudeckiego. Rezerwat jest również ostoją dla bielika, bociana czarnego i sów włochatki i sóweczki.
Wzdłuż rzek Bóbr i Szprotawa utworzono obszary chronionego krajobrazu "Dolina Bobru" i Dolina Szprotawki". Obszary te mają za zadanie chronić doliny rzeczne jako korytarze ekologiczne.
W granicach miasta Szprotawa w ostatnim czasie powstał Zespół Przyrodniczo Krajobrazowy "Park Słowiański". Obszar ten zajmuje powierzchnię 80 ha w skład, której wchodzą lasy należące do gminy i Nadleśnictwa Szprotawa. Obszar swym zasięgiem obejmuje dolinę rzeki Bóbr i chroni zasoby przyrodnicze i kulturowe tego obszaru.